Pusłowski Franciszek Ksawery (1806–1874), kolekcjoner dzieł sztuki, działacz filantropijny. Ur. we wsi Pieski w pow. słonimskim (ochrzczony 22 IX w Słonimie), był synem Wojciecha (zob.) i Józefy z Druckich-Lubeckich, córki Franciszka (zob.), bratem Tytusa (zob.).

Po ukończeniu Collegium Nobilium pijarów na Żoliborzu w Warszawie P. podróżował, zwiedzał Niemcy, Anglię, Francję i Włochy. W Paryżu przez kilka miesięcy słuchał wykładów z zakresu chemii. W domu w Alejach Ujazdowskich 16 (nabytym w latach trzydziestych) urządził pracownię chemiczną, do której wyposażenie sprowadził z Paryża. Udostępniał ją młodzieży, m. in. studentom chemii Szkoły Głównej Warszawskiej. W latach trzydziestych był marszałkiem szlachty pow. słonimskiego (z tym tytułem występuje w r. 1834, w spisie Juliana Szczuki pominięty). W r. 1849 P. odkupił od Radziwiłłów podwarszawski pałac w Królikarni wraz z przyległymi terenami. W pałacu urządził wspaniałą letnią rezydencję, a wnętrza wyposażył z dużym smakiem. Znajdowała się w nim cenna biblioteka, licząca kilka tysięcy woluminów, oraz kolekcje gobelinów, brązów, marmurów, rycin i obrazów, wśród których były wybitne dzieła sztuki. Powiększał zarówno zbiory biblioteczne, jak i kolekcje, czyniąc zakupy w kraju i zagranicą. P. dysponował wielkim majątkiem odziedziczonym po ojcu. W r. 1856 sprzedał Edwardowi Czapskiemu dobra Wiżuny w gub. kowieńskiej, a w r. 1861 Szembekom dobra, na które składało się miasteczko powiatowe Sienno wraz z kilkunastoma przyległymi folwarkami i wioskami (gub. mohilowska). P. i jego brat Władysław byli wraz z Aleksandrem Przezdzieckim i Aleksandrem Wambachem współwłaścicielami Hotelu Europejskiego w Warszawie, wybudowanego w r. 1859. Hotel ten pozostał własnością rodziny Pusłowskich i Przezdzieckich aż do pierwszej wojny światowej.

W r. 1851 P. wraz z żoną przekazali część zabudowań gospodarczych Królikarni na potrzeby Instytutu Moralnie Zaniedbanych Dzieci. Równocześnie zapisał tej instytucji fundusz dający procentu 6 000 rb. rocznie oraz darował 49 morgów ziemi, aby wychowankowie Instytutu mogli się kształcić praktycznie w zajęciach rolniczych i ogrodniczych. Ponieważ darowana Instytutowi siedziba okazała się niewygodna, P. współuczestniczył w kosztach wzniesienia nowego gmachu na Wierzbnie, do którego Instytut przeniósł się w r. 1862. Teren, ofiarowany Instytutowi na potrzeby rolniczo-ogrodnicze, nazwany został od imienia ofiarodawcy Ksawerowem. Nazwa ta przetrwała do dziś w postaci nazwy ulicy i części dzielnicy Mokotów.

W l. 1853–9 był P. wiceprezesem, a w l. 1862–4 i 1867–8 prezesem Warszawskiego Tow. Dobroczynności. W r. 1856, głównie z funduszów P-ego, został wzniesiony kościół Św. Michała przy ul. Puławskiej w Warszawie, a w r. 1865 P. wybudował własnym sumptem dużą kaplicę na terenie parku w Królikarni. Kaplica miała bogaty wystrój, w ołtarzu głównym znajdował się obraz Józefa Simmlera. W r. 1862 był P. wraz z Janem Blochem, Leopoldem Kronenbergiem, Ludwikien Natansonem i in. współzałożycielem spółki do budowy domów dla rzemieślników i robotników. P. był szambelanem dworu rosyjskiego, a w r. 1871 papież Pius IX nadał mu (i jego bratu Wandalinowi) tytuł hrabiego rzymskiego. Zmarł 9 I 1874 w Warszawie i pochowany został tamże, w podziemiach kościoła Św. Aleksandra.

P. żonaty był (ślub 5 IV 1834) ze swoją siostrą cioteczną Julią z Druckich-Lubeckich (zm. 1888), córką Ksawerego (zob.). Dzieci nie mieli.

Królikarnię odziedziczył młodszy brat P-ego Wandalin (1814–1884), również człowiek bogaty (właściciel m. in. dóbr Kossów w pow. słonimskim), kolekcjoner i amator sztuki. Pałac i większość znajdujących się w nim zbiorów zostały zniszczone przez pożar w sierpniu 1879. W. Pusłowski powierzył odbudowę pałacu architektowi Józefowi Hussowi, który zrekonstruował wypalone wnętrze z rzadkim w owych czasach pietyzmem konserwatorskim. Po ojcu odziedziczyła Królikarnię Marta z Pusłowskich Krasińska (zob.), pod koniec życia której – we wrześniu 1939 – pałac ze zbiorami spłonął powtórnie (został architektonicznie zrekonstruowany w r. 1964).

Portret rysowany przez F. Tegazzo, rytował A. Regulski, „Tyg. Illustr.” 1874 nr 321 s. 113; Miniatura nieznanego autorstwa w Muz. UJ; – Słown. Geogr. (Kossów, Wiżuny); Boniecki, XII 205; Konarski S., Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris 1958; Rocznik Szlachty Polskiej, Lw. 1881; – Dzieje Mokotowa, W. 1972; Instytut moralnie zaniedbanych dzieci w Mokotowie, w: Magistrat miasta Warszawy (Wydział dobroczynności publicznej), W. 1911 s. 160–1; Kodurowa A., Królikarnia, W. 1967 s. 7; Kwiatkowski M., Dzieje Królikarni, „Roczn. Warsz.” T. 8: 1970 s. 85–6; tenże, Królikarnia, W. 1971 s. 64; Rottermund A., Hotel Europejski, W. 1972 s. 26; Szczuka L., Marszałkowie szlachty guberni grodzieńskiej, „Anteneum Wil.” R. 2: 1924; Tatarkiewicz W., O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku, W. 1966 (pomieszano tu Ksawerego z Wandalinem Pusłowskim); Waga A., Xawery Pusłowski, „Tyg. Illustr.” 1874 nr 321 s. 113–14; Walkiewicz F., Dzieje Instytutu moralnej poprawy dzieci i krótka historia kościoła w Mokotowie, W. 1898; – Zdanie sprawy z działań i obrazu funduszów Warszawskiego Tow. Dobroczynności za rok 1853, W. 1854; toż za l. 1854–9, 1862–4, 1867–8; – „Gaz. Warsz.” 1865 nr 83; Kalendarz J. Ungra 1875 s. 29; „Kron. Rodzinna” 1874 nr 3 s. 37; „Kur. Warsz.” 1874 nr 6 s. 3, nr 8 s. 2; – Arch. Państw. m. Warszawy: Akta notarialne – kancelaria T. Brzozowskiego sygn. 121 nr 6283, sygn. 126 nr 6561, sygn. 127 nr 8058–8059, Kancelaria S. Jasińskiego sygn. 31 nr 3600, Kancelaria W. Kretkowskiego, sygn. 12 nr 2218 (testament P-ego), 2224, 2241, Kancelaria J. Paklerskiego, sygn. 36 nr 1857, sygn. 37 nr 1964, Kancelaria S. Zawadzkiego, sygn. 22 nr 2186, sygn. 35 nr 3478, sygn. 66 nr 6582, Kancelaria Marcelego Zielińskiego, sygn. 38 nr 1862, sygn. 80 nr 3964, Zbiory Korotyńskich sygn. II 110, Księga zgonów paraf. Św. Aleksandra w W., 1874 poz. 13; Muz. UJ: Arch. Pusłowskich, pudło 11.

Stanisław Konarski